منطقه آسیای مرکزی با توجه به موقعیت استراتژیکی که دارد و مشکلاتی که از جانب نیرو های افراطی با آن روبه روست٬ همواره درگیر چالشهای امنیتی بوده است. همین چالشها باعث شده تا کشورهای منطقه پیوسته به دنبال پیوستن به ساختارهایی برآیند تا امنیت آنها را تامین کند. یکی از ساختارهایی که با محوریت روسیه و چین شکل گرفته و رو به گسترش است سازمان همکاری شانگهای است . این سازمان اگر چه در ابتدا با هدف حل و فصل اختلافات مرزی بین چین و چهار همسایه آن در مجموعه کشورهای مشترکالمنافع ایجاد شد٬ اما در ادامه این گونه به نظر میرسد که در جهت تبدیل شدن به یک اتحاد منطقهای با اهداف نظامی و امنیتی پیش میرود.
تشکیل سازمان همکاری شانگهای
سابقه پايه گذاری سازمان همکاری شانگهای به اجلاس سال 1996 سران کشورهای روسيه، چين، تاجيکستان، قزاقستان و قيرقستان در شانگهای باز می گردد که معاهده ای را برای "تعميق اعتماد نظامی در مرزهای منطقه" امضا کرده و نهادی موسوم به گروه پنج را تاسيس کردند.
با قبول عضويت ازبکستان در سال 2001، اين گروه نام خود را به سازمان همکاری شانگهای تغيير داد.
اين سازمان هدف های خود را همکاری های امنيتی در آسيای ميانه از جمله در زمينه مبارزه با تروريسم، جنبش های جدايی طلبانه و افراط گرايی مذهبی اعلام داشته است.
سازمان همکاری شانگهای همچنين گسترش همکاری های اقتصادی و مبادلات فرهنگی را از جمله هدف های خود اعلام کرده است.
در سال 2004، کشور مغولستان به عنوان عضو ناظر سازمان پذيرفته شد و کشورهای پاکستان، هند و ايران نيز در سال بعد به عنوان اعضای ناظر سازمان قبول شدند.بلاروس نيز خواستار آن بوده که به عنوان عضو ناظر پذيرفته شود.
کشورهای عضو سازمان نسبت به حضور نظامی غرب، به خصوص ايالات متحده، در منطقه که به خصوص در پی حمله به افغانستان و تاسيس پايگاه های نظامی در کشورهای آسيای ميانه پر رنگتر شد، احساس ناخرسندی می کنند.
از جمله اقدامات اين سازمان صدور بيانيه اجلاس سران در سال 2005 حاوی درخواست از ايالات متحده برای تعيين جدول زمانی مشخصی برای برچيدن پايگاه های نظامی خود در آسيای ميانه بوده است.
تحولات این سازمان
سازمان همکاری شانگهای در طول ده سالی که از تشکیلش می گذرد، دچار تحولات فراوان شده است. اهداف آغازین این سازمان به مرور زمان متحول شده اند و هر یک از اعضای این سازمان هم به نوبه خود، تفسیر و برداشت متفاوتی از این اهداف داشته است.
در مورد چین، یکی از مهمترین اهداف تشکیل این سازمان، جلوگیری از کمک دولت های جدید التاسیس آسیای میانه به شورشیان استان سین کیانگ بود.
بسیاری از شورشیان این استان عظیم چین، اویغورهای ترک تباری هستند که پیوندی نزدیک با اویغورهای آسیای مرکزی دارند.
از نگاه دولت های آسیای مرکزی این سازمان، فرصتی ایجاد می کرد تا این کشورها بتوانند مناسبات تجاری خود را با همسایه قدرتمند شرقی خود بهبود بخشند.
قصد روسیه از پیوستن به این سازمان، تثبیت مجدد اقتدار خود در منطقه ای بود که آن را به طور سنتی جزو حوزه نفوذ خود تلقی می کرد.
این سازمان ظرف یک سال گذشته، تحولات چشمگیری را پشت سر گذاشته است. یکی از دلایل این امر، تبدیل ازبکستان به یکی از اعضای مشتاق و فعال سازمان است، درحالی که پیش از این گذشته، ازبکستان، غیرفعال ترین عضو سازمان به شمار می رفت.
در حال حاضر سازمان همکاری شانگهای، تبدیل به سدی در مقابل آمریکا و نفوذ غرب در منطقه شده است.اگر ایران هم به جمع کشورهای این سازمان بپیوندد، بدون تردید گرایش های ضد غربی آن به طور چشمگیری افزایش خواهد یافت.